Op 24 maart 2023 overleed Gorden Moore op 94-jarige leeftijd. Hij stond in de jaren ’60 van de vorige eeuw aan de wieg van de computerprocessor en microchip*) en is vooral beroemd geworden om de naar hem genoemde Wet van Moore uit 1965: het aantal schakelingen of transistors per chip verdubbelt per jaar. De wet bleek jarenlang juist met een bijstelling in 1975 naar een verwachte verdubbeling per twee jaar. Over of de wet helemaal klopt, hoe lang de wet nog van toepassing is of enkel een self fulfilling prophecy is, laat ik me niet uit omdat ik daar geen verstand van heb. Waar ik iets over wil schrijven is exponentiële groei waar de wet eigenlijk over gaat. Het werd een maatstaf voor de kracht van computerchips maar ook voor afgeleide technologieën zoals datasnelheid. Maar er zijn ook exponentiële organisaties. Hier is de impact of opbrengst disproportioneel groot (minstens tienmaal) vergeleken met gelijksoortige organisaties, door het gebruik van nieuwe organisatietechnieken die versnellende technologieën inzetten (Ismail & Van Geest, 2014).
Bij exponentiële groei waar Moore het over had, is sprake van een verdubbeling van de snelheid van de chips per tijdseenheid. Oftewel, een grootheid (snelheid) wordt met een vaste groeifactor vermenigvuldigd (bijvoorbeeld 100%) per jaar. Dit levert een steeds steilere lijn in een grafiek op. In mijn presentaties gebruik ik ter illustratie van exponentiële groei altijd het verhaal van de keizer die zijn krijgsheer die het schaakspel had bedacht, wilde bedanken en dat op het verzoek van de krijgsheer deed is rijstkorrels. Zoek het maar eens op. Het verhaal zorgt altijd voor een leuke interactie met de zaal als de aanwezigen mogen raden hoeveel rijstkorrels uiteindelijk moeten worden uitbetaald. Iets met heel veel nullen.
De tegenhanger van exponentiële groei is overigens lineaire groei waarbij bij een grootheid per tijdseenheid een vast waarde wordt bijgeteld. Dan groeit iets steeds evenveel per tijdseenheid (een rechte lijn in een grafiek).
De uitleg over exponentiele groei in mijn presentaties is er niet alleen vanwege de leuke interactie die het oplevert. Het verhaal over de keizer is zeer waarschijnlijk klinkklare onzin. Ik benoem het omdat de exponentiële groei van onder andere de snelheid van computerchips ervoor zorgt dat alles kleiner, slimmer en goedkoper wordt. Nog steeds. Dat zie je ook in de wereld om ons heen. De eerste mobiele telefoons waren bakbeesten met weinig mogelijkheden als je ze vergelijkt met de hedendaagse smartphones. De eerste harde schijven van computers moesten met heftrucks verplaatst worden terwijl de dezelfde hedendaagse handzame smartphones over heel veel meer geheugen beschikken. Als wordt gezegd dat de robots die er nu zijn voor de zorg nog niet veel kunnen, refereer ik altijd aan exponentiële groei. Alles wordt kleiner, slimmer en goedkoper. Dan geldt dat vast ook voor robots.
De exponentiele groei van technologische mogelijkheden zorgt er ook voor dat de wereld om ons heen steeds sneller verandert. Ten goede en ten slechte overigens. Econoom Schumpeter kwam in 1942 met de theorie van creatieve destructie, het proces van industriële doorbraken (innovaties zou je kunnen zeggen) die economische structuren van binnenuit vernietigen en vervangen door nieuwe structuren. In de afbeelding hieronder staan de doorbraken die de innovatiegolven veroorzaakten in de afgelopen 300 jaar. Je ziet ook dat de golven elkaar steeds sneller opvolgen. En als we nu in de 6e golf zitten zoals het model beschrijft, gaan we meemaken dat onder andere robots voor grote veranderingen gaan zorgen. Op het gebied van kunstmatige intelligentie is momenteel sprake van een enorme versnelling met de komst van ChatGPT.
Onlangs las ik een interessante variant om de snelheid waarmee veranderingen elkaar opvolgen, te omschrijven. Historicus Philipp Blom heeft het in zijn nieuwste boek De Onderwerping over de grootste geestbeving in 3000 jaar die we momenteel beleven. Hij illustreert de snelheid van veranderingen die de mensheid meemaakt aan de hand van een tijdopdeling in generaties. De homo sapiens bestaat ongeveer 160.000 jaar. Een generatie omvat gemiddeld 30 jaar. Er staan dan iets meer dan 5000 vrouwen tussen ons en het begin van de homo sapiens. Tot het oude Rome 100. Het begin van de industrialisatie (eind 18e eeuw) is nog geen 10 generaties vrouwen. Elektriciteit 3, fossiele brandstoffen 2. “Computer, internet, kunstmatige intelligentie: alle dingen die nu ons dagelijks leven bepalen, zijn opgekomen in de duur van één mensenleven. Dat er nu een ongekende versnelling is valt niet te ontkennen. De grafieken over CO2-concentraties in de atmosfeer vergeleken met voorgaande millennia laten een extreme hockeystick zien. Het uitsterven van diersoorten gaat ongekend snel”, zegt Blom in een interview dat onlangs in het NRC stond. Niet echt een vrolijk verhaal van Blom dus.
De exponentiële snelheid waarmee alle veranderingen elkaar opvolgen is ongekend. Er is amper tijd om ons aan te passen. Een jaar geleden bestond ChatGPT niet eens en nu domineert het het nieuws. De natuur kan de klimaatverandering en alles wat daardoor verandert, niet bijbenen. Er is één hoopgevende gedachte. Is het dezelfde versnelling die ook voor de oplossingen gaat zorgen?
*) ASML, ’s werelds grootse chipmachinefabrikant, definieert een microchip als volgt:
Een microchip (ook wel chip, computerchip of geïntegreerde schakeling genoemd) is een set van elektronische schakelaars op een klein plat stukje silicium. Op de chip zitten transistoren die als kleine elektrische schakelaars fungeren die een stroom kunnen aan- of uitzetten.
Bron: The basics of microchips | ASML